سنگهای قیمتی
استان پهناور خراسان جنوبی منبعی غنی از سنگهای خانواده کوارتز نظیر کالسدونی، عقیق، جاسپر، سیترین، اوپال، انواع ژئودها و همچنین آندالوزیت، گارنت، تورمالین، و کروندوم (یاقوت‌ها) میباشد. پهنه‌ی ایران در زمینه پتانسیل یابی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی دارای طیف گسترده‌‌‌ای از فراوانی و تنوع بوده و در تمام زیر پهنه‌های ایران مناطق مستعدی برای دست یابی به این منابع وجود دارد.
نقشه سنگهای خراسان جنوبی عمده سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی شناسایی شده در سطح استان شامل انواع مختلف عقیق در طرح و رنگهای گوناگون نظیر طوسی، شیری، خاکستری، صورتی، قرمز، آبی، قهوه ای، نارنجی و دودی، با لایه بندی‌های متنوع و زیبا است. از جمله مناطق مستعد که از نظر آگات زایی مهم و مد نظر هستند، میتوان به نواحی سه قلعه، خور، مزار کاهی، خوسف، کاریجگان، طارق و سربیشه اشاره نمود.
مجموعه‌های دگرگونی استان خراسان جنوبی همانند ده سلم، از نظر وجود کانیهای با کیفیت گوهری بالا نظير گارنت نوع آلماندین، آندالوزیت و تورمالین بسیار مهم هستند. همچنین دایکهای متعدد پگماتیتی نفوذ کرده در داخل مجموعه مذکور نیز، واجد مقادیر قابل توجهی تورمالین و آلماندین هستند.
سنگهای دگرگونی ناحیه‌‌‌ای زوج نوار دگرگونی مناطق کوهزایی در این استان نیز از گسترش قابل ملاحظه‌‌‌ای برخوردار هستند. اکتینولیت شیست‌های منطقه سولابست حاوی کانیهای نیمه قیمتی با ارزشی همانند اكتاهدرال‌های مگنتیت یافت میشوند. همچنین واحدهای اولترا مافیک همراه آنها واجد کانیهای گوهری زیادی چون کریزو پراس (منطقه مزار کاهی) و کانیهای گروه سرپانتین هستند.
سنگهای عقیق منطقه سربیشه خراسان جنوبی :
ساخت آگات‌های منطقه سربیشه، A: ساخت ژئودی، B: ساخت گل کلمی، C: ساخت نواری، D: رشد کوارتز و کلسیت در کنار هم منطقه سربیشه دارای کالسدونی قرمز (کارنالين)، ژاسپر، عقیق قرمز و لیموئی بوده که نحوهی تشکیل آنها همانند منطقه‌ی شوسف است. فعالیتهای هیدروترمال حاصل از فعالیت آتشفشانی پالئوژن در منطقه قلعه زری بیشه، سبب تشکیل زون‌های کانی سازی شده و دگرسان شده در سنگهای آتشفشانی گشته و معدن مس، سرب و روی قلعه زری در این مجموعه به صورت رگهای ایجاد شده و کانیهای همراه شامل كانه‌های مس، سرب و روی است.
1- سنگهای قیمتی خراسان جنوبی :
الف) کریزوپراس در مجموعه لیستوینیتی منطقه مزار کاهی،
ب) تنوع رنگ و لایه بندی عقیق‌های بمرود،
ج) آگات سبز لایه‌‌‌ای در سنگهای آتشفشانی منطقه خور،
د) سیترین منطقه خوسف
ه) مگنتیت او كتاهدرال داخل اکتینولیت شیست منطقه سولابست، و کلسدونی منطقه شوسف (طارق)، ز) تورمالین در پگماتیت‌های بقعه ملک چاه روئی،
و) گارنت آلماندن درون مجموعه دگرگونی ده سلم (حوض ابراهیم)، ط) آندالوزت قرمز گوشتی ده سلم (عظیم خان).
منطقه مزار کاهی دارای پتانسیل‌های معدنی عقیق، اپال، کالسدونی کریزوپراس است. نفوذ محلول‌های هیدروترمال در سنگهای اولترامافیک این منطقه سبب لیستوینیت زایی شده است. در لیستوینیتهای این منطقه کانیهای اوپال، کالسدونی، پرهنیت، هونتیت، سرپانتین، کریزوپراس و عقیق‌های آبی، سبز و قهوه‌‌‌ای (خزه ای) و شیری و طوسی قابل مشاهده است.
منطقه بمرود دارای عقیق، کالسدونی، ژاسپ و ژئود بوده که آگات زایی در این منطقه در داخل کنگلومرای نیمه سخت به رنگ خاکستری اتفاق افتاده است. عقیق‌های این منطقه عمدتا به صورت قلوهای مدور به اندازه 1 تا 20 سانتی متر در تغییر است .
منطقه معدن خور بیرجند حاوی پتانسیل معدنی سیلیس سبزرنگ و عقیق‌های متنوع از نظر رنگ و لایه بندی است. عمده ترین لیتولوژی معادن خور بیرجند شامل سنگهای آتشفشانی (داسیت- آندزیت) بوده که فعالیتهای هیدروترمال بعدی سبب تشکیل زون‌های دگرسان شده و رگه‌های سیلیسی در این سنگها شده است .
کانی زایی منطقه خوسف شامل عقیق، ژئود و سیترین بوده که در اثر ارتباط با زون‌های سیلیسی ایجاد شده اند .
منطقه کاریجگان مستعد در داشتن عقیق، کالسدونی و ژئود است که حاصل فعالیتهای هیدروترمال هستند. نوع ماده معدنی در منطقه سولابست شامل در کوهی، اکتینولیت، گلوكوفان، حدید (مگنتیتهای او كتاهدرال) و پیروپ است .
عقیق دریایی منطقه سه قلعه خراسان جنوبی :
عقیق شجر به اصطلاح دریایی بسیار زیبا از منطقه سه قلعه خراسان جنوبی آگات زایی منطقه سه قلعه در جنوب شهرستان سرایان همانند معدن عقیق خور بیرجند بوده، با این تفاوت که فرسایش سنگهای آتشفشانی این ناحیه سبب از بین رفتن سنگهای مقاومت پایین و آزادشدن عقیق‌ها از داخل سنگ منشأ شده است. عقیق‌های این منطقه که در طرح‌ها و رنگهای مختلفی دیده میشوند به جرات میتوان گفت در دنیا بی نظیر هستند که متاسفانه امروزه با برداشت غیر اصولی و بی رویه در حال نابودی هستند.
در منطقه سولابست سنگهای اولترامافیک دچار دگرگونی شده اند که شامل آمفيبولیت، اکتینولیت، شیست، گلوکوفان شیست و اکلوژیت بوده که گرانیت سولابست درون آنها نفوذ کرده و فعالیتهای هیدروترمال بعدی موجب لیستوینیت زایی گشته و کانیهای فوق ایجاد میشوند. رخسارهی اکلوژیتی سولابست حاوی گارنتهای پیروپ بوده و کانیهای نیمه قیمتی این منطقه، عمدتأ شامل کانیهای خانواده کوارتز و مگنتیت است.
منطقه شوسف (طارق) دارای عقیق، کالسدونی و ژئود است که حاصل عملکرد محلول‌های هیدروترمال هستند .
در بقعه ملک چاه روئی تورمالین (شورلیت) و گارنت آلماندن تشکیل شده که دایکهای متعدد پگماتیتی در داخل لیتولوژی گرانیتی و سنگهای دگرگونی این منطقه موجب تشکیل کانیهای فوق شده است.
2- سنگهای استان خراسان جنوبی
الف) گارنت قرمز درون پگماتیت‌های بقعه ملک چاه رویی،
ب) اپال سفید منطقه رتوک
ج) ژاسپر لیمویی منطقه سربیشه،
د) اکلوژیت حاوی گارنت پیر و منطقه سولا بست،
ه) منشورهای بازالتی حاوی کرندوم منطقه سه چنگی
و) کوارتز لاجوردی منطقه قلعه زری.
در منطقه قلعه زری سربیشه بیرجند کوارتزهای بلورین و لاجوردی تشکیل شده که از زون‌های دگرسان در سنگهای آتشفشانی و فعالیتهای هیدروترمال ایجاد شده است.
منطقه رتوک مستعد در داشتن اکتینولیت و احتمالا اپال و کالسدونی داخل لیستونیت‌ها است .
لیتولوژی عمده منطقه بقعه ملک چاه روئی، گرانیتی بوده و دایکهای متعدد پگماتیتی در داخل گرانیت و سنگهای دگرگونی مجاور نفوذ کرده اند، که این دایکها حاوی کانیهای کوارتز، فلدسپات، مسکوویت، تورمالین (شور لیت) و گارنت (آلماندن) است.
در اطراف منشورهای بازالتی منطقه سه چنگی، آثار کانی کرندوم مشاهده می‌شود که همراه با کانی آپاتیت، زیرکن، روتیل، باریت، هماتیت، پیریت، آمفیبول، اپیدوت، گارنت و بیوتیت تشکیل شده است.
سنگهای قیمتی منطقه ده سلم خراسان جنوبی :
گارنتهای ده سلیم
گارنتهای قرمز این منطقه روی بستر
منطقه حوض ابراهیم ( ده سلم) حاوی گارنتهای آلماندن در داخل پگماتیت است که نفوذ دایکهای پگماتیتی به سنگهای دگرگونی علت کانی زایی مذکور است. در عظیم خان (ده سلم) آندالوزیت ، سیلیمانیت ، استارولیت و گارنت آلماندین حاصل نفوذ دایکهای پگماتیتی در سنگهای دگرگونی است.
حضور کانی گارنت در استان از جمله گارنت پیروپ در منطقه سولابست و گارنت آلماندن در مناطق بقعه ملک چاه روئی حوض ابراهیم ده سلم و عظیم خان ده سلم مشاهده شده است. کانی زایی خانواده کوارتز در منطقه به اشکال عقیق، کالسدونی، ژاسپر، در کوهی، سیترین، ژئود و اپال بوده که عمده ترین آنها عقیق است.
سنگهای دگرگونی منطقه ده سلم، عمدتا از شیست، آندالوزیت شیست، سیلیمانیت شیست تشکیل شده که دایکهای پگماتیتی حاوی بلورهای کوارتز، فلدسپات، تورمالین و گارنتهای ارغوانی در آنها نفوذ کرده است. مهمترین کانی نیمه قیمتی در بخش مرکزی منطقه‌ی ده سلم، آندالوزیت‌های گوشتی رنگ بوده که در داخل شیست و در مجاورت رگه‌های کوارتزی تشکیل شده اند.
دلیل تنوع سنگهای خراسان جنوبی چیست؟
توده‌های نفوذی عمدتا پگماتیت، گرانیت و دایکهای پگماتیتی نقش موثری در کانی سازی سنگهای قیمتی استان خراسان جنوبی داشته اند. سنگهای آتشفشانی میزبان کانی سازی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی شامل داسیت، تراکی داسیت، آندزیت، تراکی آندزیت، ریولیت و بازالت است.
کانی زایی سنگهای قیمتی خراسان جنوبی و یا نیمه قیمتی آن، ارتباط مستقیمی‌با فعالیتهای آذرین به خصوص نفوذ دایک و توده‌های گرانیتی مانند توده گرانيتوئیدی شاهکوه (مونزو گرانیت، گرانودیوریت و سینوگرانیت) دارد. فعالیتهای هیدروترمال سبب شستشوی عناصر از سنگهای ولکانو – پلوتونیک شده و در حفرات و شکستگیها، موجب رخداد کانی زایی به صورت رگه و رگچه شده است. برخی از کانیهای ارزشمند در لیستوینیت‌ها و سنگهای دگرگونی تشکیل شده اند.
دلیل تشکیل انواع آگات یا عقیق در خراسان جنوبی چیست؟
انواع عقیق‌های خراسان جنوبیبطور کلی عقیق در داخل سنگهای آتشفشانی ائوسن به دو صورت تظاهر یافته که شامل نفوذ محلول‌های هیدروترمال اشباع از سیلیس در داخل سنگهای آتشفشانی مزبور، سبب تشکیل رگه و رگچه‌های سیلیسی و نیز در شرایط مناسب آگات زایی، در حفرات و شکستگی‌های سنگی آنها شده است. فعالیتهای هیدروترمال، سبب شستشوی سیلیس از سنگهای آتشفشانی منطقه شده و با ته نشست نمودن مجدد آنها در حفرات و شکستگیها، ضمن سردشدن، عقیق را بوجود آورده است.
از اینرو به جرات میتوان اظهار نمود که کلیه سنگهای آتشفشانی این استان، از فردوس تا نهبندان، به جهت گستردگی قابل ملاحظه، از نظر رخداد آگات زایی حائز اهمیت بوده و علیرغم تنوع و تفاوتهای آشکار، می‌توانند گوهرهای با ارزشی را پدید آورند و مناطق مستعد برای پی جویی سنگها و کانیهای قیمتی و نیمه قیمتی هستند.